– Минтақа фойдали қазилмалар, хусусан, нефть ва газнинг катта захираларига эгалик қилади.
Консерватив ҳисоб-китобларга кўра, XXI аср дастлабки ўн йиллигининг ўрталарида Марказий Осиё мамлакатларида нефть захираларининг умумий ҳажми 15-31 миллиард баррелга (жаҳон ресурсларининг қарийб 7 фоиз), табиий газ захираларининг умумий ҳажми 230-360 триллион куб метрга етди (жаҳон заҳираларининг 7 фоизи*). Минтақани дунёдаги энг йирик олтин ишлаб чиқарувчилар ўнлигига киритиш мумкин (агар биз уни умумий савдо қоидаларига эга бўлган ажралмас объект деб ҳисобласак).
Марказий Осиё минтақаси давлатлари ривожланган тоғ-кон, металлургия ва кимё саноати, ёқилғи-энергетика комплексига эга бўлиб, улар асосан Қозоғистон, Ўзбекистон ва Туркманистонга тўғри келади.
Фойдали қазилмаларни қазиб олишга ёндашув турлича. Туркманистон иқтисодиёти деярли бутунлай газ сотишга боғлиқ, Ўзбекистон ёқилғига бўлган эҳтиёжини маҳаллий қазиб олиш ҳисобига қоплайди, лекин одатий “Голланд касаллиги” қурбони эмас, яъни ўз иқтисодиётини фақат фойдали қазилмалар сотишга асосига қурмаган, Қозоғистон гибрид иқтисодий моделни шакллантирган дейиш мумкин, бу соҳа тўлиқ давлат секторига боғланмаган, лекин ички ўзига хосликлари туфайли барибир нефть ва газ савдосига жуда боғлиқ.
Минтақанинг ресурслар билан таъминлашдаги аҳамияти унинг жаҳон иқтисодиётида ўйнайдиган камтарона ролини етарлича оширади.
*Таъкидлаш жоизки, жаҳон фойдали қазилма заҳираларининг қиймати ҳам қатъий ўзгармас миқдор эмас.
– Марказий Осиё минтақасида фойдали қазилмаларни хавфсиз ташиш йўллари аллақачон яратилган (бир қисми Совет даврида). Минтақанинг ҳар қандай товарлар учун транзит зонаси сифатидаги потенциали уникал ва уни фақат ривожланган минтақалар, масалан, Европа Иттифоқи кабилар потенциали билан солиштириш мумкин.
– Фойдали қазилмаларни эркин экспорт қилиш учун чегаралар очилган даврда (1990 йилларнинг ўрталарида) минтақанинг постсовет мамлакатлари фойдали қазилмаларни қазиб олиш ва ташиш бўйича етарлича кучли мутахассислар базасига эга эди. Ҳар қандай хорижий компания кам маош олувчи, аммо малакали маҳаллий ишчиларга таяниб, маҳаллий конларни ўзлаштиришни бошлаши мумкин эди.
– Маълум бир нуқтагача минтақадаги фойдали қазилмалари кўпроқ давлатлар сиёсий маънода анча барқарор бўлиб, ҳаракатини прогноз қилса бўладиган ва ишончли шериклар эди.
Дастлабки ижобий картинани мураккаблаштирадиган омилларга қуйидагилар киради:
– Марказий Осиё уч томондан уч йирик давлат (Хитой, Россия ва Эрон) билан ўралган бўлиб, улар ўзларини Европа Иттифоқининг ривожланган давлатлари ва АҚШнинг рақобатчиси сифатида кўрсатади.
– Россия ва Хитойнинг ўзи (турли сабабларга кўра) фойдали қазилмаларнинг йирик харидорлари ҳисобланади ва минтақа бозорларида ўзларининг ўйин қоидаларини ўрнатишга интилади.
Бошқа томондан, янги туғилган сиёсий тизимларнинг заифлиги, ўзларининг ривожланган молиявий элитаси йўқлиги (мустақиллик даврида), авторитар қўшниларнинг кучли таъсири, ўз фуқаролари манфаатларини ҳимоя қилиш қизиқ бўлмаган коррупциялашган ҳукуматлар кўплаб коррупция ва қонунбузарликлар содир этилиши учун шароит яратди.
Шу куни – 2020 йил 19 мартда – 10 йилдан ортиқ қамоқда ўтирган «Казатомпром» миллий компаниясининг собиқ раҳбари, ёши сезиларли даражада катталашиб қолган Мухтор Жакишев шартли равишда озодликка чиқди.
Мен уни “Жакишевга озодлик” ёзуви туширилган плакатлар ва футболка билан қаршилайман. Ниҳоят дарвоза очилганда иккита қора жип чиқиб келади. Уларнинг бирида Мухтор Жакишев борлигини кўрган одамлар югуради.
-
Мухтор Жакишев«Казатомпром» собиқ раҳбари, интервьюлардан биридаги хотиралар“Мен ташқарига чиқиб, лагерь дарвозаси олдида мени кутиб олишганида, тўхтамасдан ўтиб кетишинг керак, деб шарт қўйишди. Кейин мен: “Йўқ, унақада мен ташқарига чиқмайман ёки пиёда кетаман”, дедим. Булар менинг эмас, Миллий хавфсизлик қўмитасининг жиплари эди”.
Кейин эса – аспирантурада таҳсил олган.
-
Мухтор Жакишев“Казатомпром” собиқ раҳбари, интервьюлардан биридаги хотиралар“90 йилларда мен Москвада эдим, Петровка 38 да (Москва шаҳар ижроия қўмитаси бош ички ишлар бошқармасининг машҳур биноси) ишлаганман, у ерда лабораториям бор эди, Москва муҳандислик институтида аспирант эдим. Мен лазер дактилоскопияси билан шуғулланардим. Бизнинг СССР Ички ишлар вазирлиги билан бизнес келишувимиз бор эди, у ички ишлар органларига илмий ёрдам кўрсатишни назарда тутарди, – дея айтиб беради Мухтор Жакишев дўсти Арманжан Байтасовга.
Умуман олганда, ҳамма нарса Мухтор Жакишевнинг ҳукуматда қандайдир юқори лавозимни эгаллаши томон кетаётганди: бунга тажриба ва ўша пайтда жуда яхши мавқега эга бўлган одамлар билан алоқалар ёрдам берди.
Аммо у «Казатомпром» атом компаниясига борди – бу ўша пайтдаги ривожланиш учун катта салоҳиятга эга бўлган, лекин унчалик “ёғли” жой эмасди.
-
Мухтор Жакишев“Казатомпром” собиқ раҳбари“Ўша пайтда Уран аутсайдер эди. Мен «Казатомпром»га келдим – ураннинг нархи паст, бир фунт учун 11 доллар эди ва у яна пасайишда давом этарди. Ва бу пасайишнинг охири йўқ эди, чунки бозорнинг 60 фоизи маҳсулот билан омборлардан таъминланади. Бу бозорда канадаликлар ва французлар “ўтирарди”. Совет Иттифоқи парчаланаётган, биз уранимиз билан чиққан, бозор касал, АҚШ эса антидемпинг жорий қилаётганди – 112 фоизлик. Европаликлар ҳам ўз бозорларини ҳимоя қилардилар. Уран ортиқча, босим кучайётганди, ракеталардан қуролсизланиш давом этарди, бутун дунёда уран конлари ёпилаётганди. Бу кичик нархга бардош бера оладиганларгина қоларди. Омборлардаги захиралар 2014 йилгача етарди. 1998 йилда келганман – ўшанда нарх 11-12, 2001 йилда эса – 6,70 бўлган. Бу плинтусдан паст рақам, – деганди Жакишев Orda news нашрига берган интервьюсида.
-
Мухтор Жакишев“Казатомпром” собиқ раҳбари“Казатомпром барча мавжуд шартномаларни узоқ муддатли нархлардан spot нархларга, яъни харидорлар мамнуният билан рози бўлган дарҳол етказиб бериш нархига қайта расмийлаштирди: spot нархи одатда узоқ муддатли нархдан паст бўлади…// Биз бундан ўртача 600 миллион доллар даромад олдик. Улар буни кўр-кўрона ҳаракат дейишди, лекин бу беъманилик. Бу нархлар шаклланишининг номукаммал шароитидаги спекуляция эди, биз бу ҳақда 2004 йилда огоҳлантиргандик, лекин улар бизга қулоқ солмагани учун 2005 йилда пул ишладик”.
Жамиятда ҳеч ким Жакишевни таъқиб қилмасди: у сиёсат билан шуғулланмади, можароларга аралашадиган одам эмасди – у, агар шундай дейиш мумкин бўлса, шунчаки бизнес билан шуғулланган. Ҳукуматда эса бу иш бермади – у энергетика вазирининг ўринбосари сифатида атиги уч ой ишлади, кейин эса ўзи айтганидек, “ҳамма унинг ўйин қоидаларини бузишидан чарчаган”.
“Чарчаган” ҳам дейлик. Аммо бунинг учун қамашмайдику?
-
Мухтор Жакишев“Казатомпром”, собиқ раҳбари, интервьюлардан биридаги хотиралар«Мен айтдим: ё иккаламиз ҳам бериш имкониятини кўриб чиқамиз ёки иккаламиз ҳам берамиз. Натижада биз «Росатом» билан минг тонна маҳсулот ишлаб чиқарадиган 50/50 улушдаги бешта қўшма корхона ташкил этиш бўйича шартнома имзоладик ва улар бизга қуввати 5 миллион рр бўлган бойитиш заводида 50 фоиз улушни беради”.
-
Мухтор Жакишев“Казатомпром” собиқ раҳбари, интервьюлардан биридаги хотиралар“Ўшанда мени Россия томони айтган гаплар ҳайрон қолдирганди: тўртта конни олиб, биттасини жисмоний шахсга берсак бўладими деб сўрашди улар. Мен эса бу сизнинг улушингиз, истаганингизни қилинг дедим. Ўзлари тўрттасини олиб, биттасини Анисимовга беришади. Кейин эса ундан яна ўзлари сотиб олишади. Мен айтдим: Менга фарқи йўқ, бу русларнинг иши, агар уларга бундай қилиш ёқаётган бўлса бемалол, қилаверишсин. Кейин Анисимов биринчи марта Қозоғистоннинг уран саноатида пайдо бўлди. Уларга бу ёққан кўринади: текинга олди, қайта сотди ва пулни қаергадир қўйди”.
-
Нурлан ЖумагуловҚозоғистон нефть-сервис компаниялари иттифоқи директори“Комбинат акциядорлари: GANBERG UK LTD – 60 фоиз, GEXIOR UK LTD – 40 фоиз. Разведка ишлари бўйича шартнома 2015 йилда тузилган, завод 49 фоизлик улушга эгалик қилади, геологик-қидирув ишлари доирасидаги барча молиявий рискларни 6-сонли ва 7-сонли ҳудудларда «Буденовское» МЧЖ ҚК ўз зиммасига олган. 2021 йилда компания қазиб олиш бўйича шартнома имзолайди. 2022 йилда хорижий ҳамкорлар (GANBERG ва GEXIOR) ўз улушларини сотишга қарор қилади. Асосий савол фақат GANBERG ва GEXIOR ортида ким тургани ҳақида. Ва қандай қилиб улар энг қимматли активни тийинларга сотиб олишга муваффақ бўлди? ОАВ GANBERG улуши ортида Александр Клебанов турганини қайд этади. GEXIOR`нинг бенефициаричи? Акциядорлар йиғилишларида ушбу икки компаниянинг манфаатларини бир хил одамлар (Maria Mylonova и Aristos Iacovou) ҳимоя қилган. Бир нарса аниқ – Росатом билан битим (1,3 миллиард доллар) Янги Қозоғистон [ҳукумати] даврида имзоланган. Дастлабки келишувни бекор қилиш ва КАП учун қўшимча 1,3 миллиард доллар ишлаб олишнинг ҳам имкони бор эди. Бизда ҳақиқий бенефициарлар кимлиги ҳақида тахминларимиз мавжуд, бироқ қўлимизда фактлар йўқлиги сабабли бундан тийиламиз”.
2009 йилда шундай вазият юзага келдики, Қозоғистон ҳукумати Uranium One улушини Россия тузилмалари сотиб олишини истади, унинг вакили Владимир Школникнинг қариндоши [Қозоғистон давлат арбоби] эди, Жакишев эса Япониянинг Toshiba компанияси билан шартнома тузишни таклиф қилди.
Аммо Қозоғистон ҳукумати Япония билан келишувни тасқидламади. 2009 йил 21 майда Мухтор Жакишев ҳибсга олинди, 2009 йил 22 майда эса Владимир Школник Қозоғистон Республикаси Бош вазири томонидан «Казатомпром» МАК АЖ раҳбари лавозимига тавсия этилди.
2009 йил июнь ойида (Жакишев ҳибсга олинишидан ҳеч қанча ўтмай) Росатомнинг шўъба корхонаси бўлган Атомредметзолото (АРМЗ) «Казатомпром» билан биргаликдаги Каратау уран қазиб олиш лойиҳасидаги 50 фоиз улуш эвазига Uranium One акцияларининг 16,6 фоизини сотиб олди. 2010 йилда Uranium One Қозоғистондаги Акбастау ва Заречное уран қазиб олиш лойиҳаларидаги 50 фоиз ва 49 фоиз улушга эга чиқди. Бунинг эвазига Россиянинг АРМЗ компанияси Ураниум Онедаги улушини 51 фоизгача оширди.
-
Мухтор Жакишев“Казатомпром” собиқ раҳбари, интервьюлардан биридаги хотиралар“Улар мени [Россия президенти Владимир] Путин билан учрашишимиз керак бўлган куни ҳибсга олишди. Улар Япониядан учиб келишди, у ерда ҳеч нарсага эриша олишмаганди. Мен вазир ўринбосари Йошио Мочизуке-сан билан гаплашдим – у мендан кўп бора кечирим сўради, бу унинг айби эканини, чунки Путинга жуда қаттиқ гапириб юборганини, оқибатда “унинг жаҳли чиқиб, шу туфайли мени қамашган бўлишлари мумкинлигини” таъкидлади. Мен эса бу унинг айби эмаслигини, Путиндан ташқари менда бошқа муаммолар ҳам бўлганини айтдим”.
-
Мухтор Жакишев“Казатомпром” собиқ раҳбари, интервьюлардан биридаги хотиралар“Яқинда мен гуруҳда 2012 йил 21 февралда ўзим ёзган очиқ хатни топиб олдим. Унда мен асосий айбловларни санаб ўтганман: бу айбловга кўра, мен номаълум шахсдан номаълум жойда, номаълум вақтда ва номаълум миқдорда пора олганликда айбдорман. Судьянинг бир иқтибосини ўқиб бераман: “Буларнинг барчаси Жакишев жиноий фаолиятидан ҳеч қандай из қолдирмайдиган, мураккаб, маккор жиноятчи эканини кўрсатади ва шунинг учун ҳам у энг оғир жазога лойиқ”. Бу судянинг нутқидан тўғридан-тўғри иқтибос».
1,006 всего, 3