Марказий Осиёнинг вазияти ўзига хос. У дунёдаги энг йирик геосиёсий кучлар манфаатларининг тўқнашуви майдони бўлган муҳим (ва баъзи масалаларда қитъа учун асосий) минтақадир. Ўзингиз хулоса чиқаринг.

– Хитой ва Европа* саноатлари фаолияти Марказий Осиёнинг фойдали қазилмалари етказиб берилишига боғлиқ.

– Марказий Осиёда шаклланган ўзига хос божхона режими дунёдаги энг йирик кулранг импорт зоналаридан бирини юзага келтиради.

– Марказий Осиё АҚШ, Саудия Арабистони, Ғарбий Европага келаётган одамлар оқими билан таққосланадиган энг катта миграция коридорини юзага келтиради.

*Украинадаги ҳарбий ҳаракатлар туфайли минтақанинг Европа Иттифоқи учун аҳамияти янада ошди.

…бошқа томондан, Марказий Осиё давлатлари ўз фуқаролари ҳаёти учун муҳим қарорлар қабул қилишда мустақилликдан деярли бутунлай маҳрум бўлган.

Минтақадаги барча мамлакатлар минглаб кўринмас иплар билан боғланганга ўхшайди. Кўпинча бу боғлиқликлар бутунлай кўринмас ва ҳатто тушунарсиз. Бу ипларни (ҳеч бўлмаганда оддий фуқаролар) имконсиз, шу билан бирга эътиборсиз қолдириб бўлмайди.

Уларни эътиборсиз қолдириб минтақа ҳукуматлари йирик авторитар қўшнилар билан иқтисодий инқироз, инқилоблар, санкциялар ва божхона урушларига дучор бўлиш хавфи бор.

Бу қандай ишлайди?

Марказий Осиё геосиёсатига қандай алоқалар таъсир қилади?

Минтақадаги савдо соҳасидаги муносабатлар классик «уч жисм» масаласини эслатади, бунда учта космик объект бир-бирига нисбатан айланади – ва бир-бирига ўзаро таъсир кўрсатади. Ҳар бир қўшимча келишув ушбу тенгламага янги ўзгарувчиларни қўшади. Ва бу ўзаро таъсир жараёнини янада мураккаблаштиради.

Минтақа йирик авторитар давлатлар — Хитой ва Россия (ЯИМ бўйича 2021 йилда дунёда 2 ва 11-ўринлар) билан қўшни бўлиб, бу нарса Марказий Осиё мамлакатларини қуйидагиларга айлантиради:

1. Бу мамлакатларга табиий ресурслар етказиб берувчиларга;

2. Минераллар ва бошқа товарларни Европа ёки Хитойга ташиш учун транзит ҳудудига;

3. Фойдали қазилмаларни қазиб олиш ҳудудига;

4. Уларга сиёсий жиҳатдан боғлиқ бўлган давлатларга;

5. Товарларни сотиш учун майдонга.

Минтақадаги ҳал қилувчи кучлар — ЕОИИ келишуви, Хитойнинг савдо таъсири (ЕОИИ доирасидаги савдо билан боғлиқ бўлган) ва минтақадан ташқарида жойлашган, лекин у билан махсус савдо шартномалари мавжуд бўлган узоқ мамлакатлар билан савдо ҳисобланади. Вазият схемага яширин геосиёсий амбицияларнинг киритилиши билан мураккаблашди, бу эса алоҳида мамлакатларни улар учун очиқчасига ноқулай бўлган шартномалар тузишга мажбурлаш, шунингдек, узоқ вақтдан бери давом этаётган халқаро низолардир. Савдо кўпинча ташқи сиёсат қуролига айланади. Келинг, ҳар бир мамлакатни алоҳида кўриб чиқайлик.

*Масалан, Ўзбекистон (ОДКБнинг амалдаги аъзоси бўлмаган) кўп йиллардан буён Россия қуролларини Россиянинг ички нархларида харид қилиб келади, баъзи экспертлар буни содиқлик учун тўлов сифатида баҳолайдилар.

Қозоғистон нафақат Россия ва Хитой, балки Ғарбнинг йирик сармояларини жалб қилиш маркази бўлиб хизмат қилаётган минтақадаги ягона давлат. Қозоғистонга нисбатан қизиқиш табиий. Қозоғистоннинг экспорти ҳажми катта (Марказий Осиё ўлчовлари бўйича). Ва (энг муҳими) экспортнинг 50% дан ортиғи ресурслардир. Нефть хомашёси, ферроқотишмалар, мис, газ, рудалар ва бошқа фойдали қазилмалар.

Бир қарашда, бу унчалик кўп эмасдек туюлиши мумкин; яъни, чет элликларга қарамлик жуда юқори эмас. Бироқ, маҳаллий вазиятни ўрганаётганимизда, Қозоғистоннинг қўшимча заифлигини топамиз. Қозоғистон экспорти маълум даражада хорижий капитал томонидан назорат қилинади. Мамлакат нафақат ресурсларни қаерга экспорт қилиши, балки бундан ким фойда кўриши ҳам муҳим ҳисобланади. Қозоғистонда нефт қазиб олишнинг 74,7 фоизи хорижий компаниялар ҳиссасига тўғри келади.

Барча солиқларнинг қарийб 85 фоизи (нафақат ресурс экспортига солиқлар) фақатгина 100 та энг йирик компаниялардан тушади. 100 та энг йирик компанияларнинг 60 фоизи хорижда рўйхатдан ўтган эгаларига тегишли. Кўплаб машҳур Қозоғистон брендлари ҳам Қозоғистон компанияларига тегишли эмаслиги («Три желания» майонези, «Рахат», «Казцинк» ширинликлари, «Efes» пивоси ва бошқалар) Қозоғистоннинг кўплаб фуқаролари учун сюрприз бўлса керак.

Шундай қилиб, Қозоғистон (минтақадаги энг йирик экспортчи) нафақат ўзининг паст технологияли маҳсулотларининг чет эллик харидорларига, балки мамлакатда зарур технологиялар ва сармояларни тақдим этувчи хорижий компанияларнинг мавжудлигига ҳам жуда боғлиқ. Шунингдек, бу мамлакат товарларни (умумий суммаси 41,4 миллиард доллар) асосан Россиядан – 17,6 миллиард доллар, Хитойдан – 8,2 миллиард доллар ва АҚШдан – 1,8 миллиард доллар сотиб олади. Қозоғистон асосан техника, кимёвий маҳсулотлар, автомобиллар, минерал маҳсулотлар ва тайёр озиқ-овқат маҳсулотларини сотиб олади. Россия импортига, айниқса озиқ-овқат маҳсулотларига қарамлик жуда юқори.

Бироқ, бу ерда ойдинлик киритиб кетишимиз керакки, экспорт ва импорт ҳажмлари ҳақида ишонч билан гапириш қийин, чунки, Қозоғистон (аниқ бир ҳолатда) ўз савдоси бўйича ишончли статистик маълумотларни тақдим этмаётган бўлиши эҳтимоли бор. Бу бизни дарҳол таҳлилимизнинг навбатдаги пунктига — Хитой билан савдога йўналтиради.

Божхона статистикаси маълумотларини таҳлил қилиб, биз мутлақо фантастик манзарага дуч келамиз. Қозоғистон (Хитой маълумотларига кўра) Хитойдан Қозоғистоннинг расмий статистикаси эътироф этганидан икки баравар кўп маҳсулот сотиб олади.

Беш йил ичида биз ҳисоб-китоб қилинмаган экспортнинг улкан массасини кўрамиз — тахминан 30 миллиард долларлик сумма.

Биз буни товарларни баҳолаш усулларидаги турлича ёндашувлар билан изоҳлай олмаймиз (қозоғистонлик божхоначилар узоқ вақтдан бери шундай қилишга ҳаракат қилишган), чунки ёндашувлардаги фарқ умумий миқдорнинг 10-20%идан кўп бўлмаган фарқни бериши мумкин эди. Қозоғистон статистик маълумотларига кўра, 2017 йилда Хитой Қозоғистонга 4,6 миллиард долларлик (Хитой маълумотларига кўра 11,5 миллиард доллар) маҳсулот сотган — бу тафовут икки баравардан ортиқ. Йиллар давомида бўшлиқ йўқолмайди. 2021 йилда Қозоғистоннинг расмий статистик маълумотлари Хитой мамлакатга 8,2 миллиард долларлик маҳсулот сотганини, Хитой божхона тузилмалари эса 13,9 миллиард долларлик маҳсулот сотилганини хабар берган. 2022 йилда Дониёр Жаналинов (Давлат даромадлари қўмитаси раиси) тафовутлар 33,9 фоизгача камайганини маълум қилди.

Аввалроқ Қозоғистон расмийлари тафовутларни турлича изоҳлаган эдилар: ҳам хитойлик экспортчилар реал нархни ошириб юборганликлари билан, ҳам қозоғистонлик импортерлар нархни камайтириб юборганликлари билан, ҳам Хитой божхона органлари ишининг ўзига хос хусусиятлари билан.

2022 йилда икки божхона маълумотларидаги тафовутлар қўшни давлатларга сохта импорт ва сохта транзит оқими билан боғлиқлиги расман эътироф этилди. Давлат даромадлари қўмитаси маълумотларига кўра, яширин иқтисодиётга қарши курашиш бўйича комплекс режа туфайли бу тафовутлар камайишига эришилди.

Бундай вазиятда агар товарлар фақат Қозоғистон ҳудуди орқали ЕОИИнинг қўшни давлатига етказиб берилса, улар Қозоғистон статистикаси томонидан ҳисобга олинмайди. Бунинг учун солиқ тўланмайди (Қозоғистонда). Иккаласи ҳам (солиқ ва бухгалтерия ҳисоби) етказиб бериш жойида амалга оширилади деб тахмин қилинади. Яъни, (ҳужжатларга кўра) товарлар ташилаётган ЕОИИ мамлакатида. Россиядаги бир кунлик фирмаларга ҳужжатларни расмийлаштириб, кулранг импорт таъминотчилари барча товарларни Қозоғистонда қолдирадилар. Ва бу ерда ҳам, у ерда ҳам солиқ тўламайдилар. ЕОИИнинг қўшни давлатида бўлган сохта ташкилот шунчаки йўқолади.

Биз кутилмаганда Италия мисолида ҳам божхона статистикасидаги номувофиқликларни кузатамиз. Қозоғистон божхона идоралари Италияга 8,8* миллиард долларлик маҳсулот сотилганини даъво қилмоқда, Италия божхонаси эса 1,3 миллиард долларлик маҳсулот ҳажмини қайд этган. Албатта, биз валюта курслари ўртасидаги фарқнинг таъсири ҳақида гапиришимиз мумкин (Италия статистикаси суммани долларда эмас, еврода кўрсатади), лекин фарқ бунчалик катта бўлиши мумкин эмас.

*2022 йилда (геосиёсий вазиятнинг ўзгариши муносабати билан) Қозоғистоннинг Италияга экспорти Италия статистикасига кўра, 215 фоизга ошган. Биз бу аномалияни кейинги мақоламизда таҳлил қиламиз.

2021 йилда Қирғизистон 2,7 миллиард долларлик маҳсулот сотишга муваффақ бўлди. Илгари Қирғизистон 2013 йилда 2 миллиард долларлик сотувга эришганди, шундан сўнг бир қатор шок таъсирлар оқибатида доллар билан ифодаланган экспорт ҳажми узоқ вақт давомида 2 миллиард доллардан ошмаган.

Бир қарашда Қирғизистон экспорти 70,8 фоиз олтиндан иборат. Аммо, Қозоғистон мисолида бўлгани каби, Хитойнинг Қирғизистонга экспорти бўйича маълумотлар сезиларли даражада фарқ қилади. Масалан, 2017 йилда Қирғизистон божхонаси Хитойдан 1,5 миллиард долларлик товарларни рўйхатдан ўтказган бўлса, Хитой Қирғизистонга 5,3 миллиард долларлик маҳсулот сотганини қайд этган.

2021 йилда Қирғизистон маълумотларига кўра, Хитой 1,4 миллиард доллар, Хитой маълумотларига кўра эса 7,4 миллиард долларлик маҳсулот сотган.

Юқоридаги графикдан кўриниб турибдики, ички савдо айланмаси ҳали ҳам вақти-вақти билан пул ифодасида кулранг импорт оқимидан ошиб кетади. Лекин улар Хитойдан олиб келинган ўша товарлар билан Қирғизистон ичида савдо қиладилар. Гап ҳар йиллик миллиардлаб доллар ҳақида кетяпти. Хитой божхона маълумотларини (Қирғизистонга юборилган миқдор) ва Қирғизистон божхона маълумотларини (Хитойдан олинган миқдор) солиштирадиган бўлсак, биз жуда катта фарқга дуч келамиз.

Бу маълумотларга кўра, Хитой Қирғизистонга Қирғизистон божхонаси томонидан тан олинган ва қайд этилганидан анча катта миқдорда товарлар жўнатади. 2020 йилда (экспорт имкониятлари чекланган) Хитой Қирғизистонга 2,8 миллиард долларлик маҳсулот жўнатди. Қирғиз божхоначилари эса атиги 0,7 млрд долларлик товарни рўйхатга олди. 19 йил давомида Хитой Қирғизистон Республикасига қарийб 76 миллиард долларлик маҳсулот экспорт қилган. Аммо уларнинг 20 фоиздан камроғи Қирғизистон божхонасидан ўтган (атиги 15 миллиардга яқин). Миқдорлардаги фарқ 2001 йилдан 2020 йилгача бўлган даврда тахминан $ 61 000 000 000 (олтмиш бир миллиард доллар) ни ташкил қилади.

Бу ҳолат қисман қўшни Қозоғистон давлат органларининг баёнотлари ойдинлик киритади.

«Озодлик» радиосининг қирғиз нашри суриштирувига кўра, Қирғизистон божхона бошқармаси бошлиғи ўринбосари Қирғизистон йиллик давлат бюджетининг учдан бир қисмига тенг бўлган маблағни мамлакатдан олиб чиқиб кетган. Бу ҳақдаги маълумотлар 2014, 2016 ва 2017 йилларда давлат органларига ва давлат органларининг ўзига (юқори турувчи раҳбарлар) тақдим этилган. Қирғизистоннинг уч (!) президенти вазиятдан хабардор эди. Бироқ, у ҳали ҳам озодликда. Нега?

Хитой билан савдо статистикасида бироз фарқ бор, лекин Қирғизистон ва Қозоғистондаги каби миқёсда эмас. Шуниси эътиборга лойиқки, 2019 йилда импорт ва экспортдаги бу фарқ деярли йўқолди (лекин бир йил ичида аввалги даражага қайтди).

Маълумотлар бир-биридан фарқ қиладиган энг муҳим экспорт бўлими бу Хитойга газ сотишдир. Gazeta.uz портали журналистларининг қайд этишича, 2022 йилдаги маълумотлар 159 миллион долларга фарқ қилган (Хитой маълумотларига кўра, улар Ўзбекистон газини 1,07 миллиард долларга сотиб олган). Маълумотлардаги фарқ биринчи марта тилга олинганида, энергетика вазири «Хитой ўз статистик маълумотларига туркман газини Ўзбекистон орқали транзит қилиш бўйича хизмат нархини киритганини» таъкидлади. Бироқ, журналистлар транзитнинг тахминий нархини ҳисоблаб чиқдилар ва Хитой ушбу қаторга хизматлар нархини киритган тақдирда ҳам фарқ сақланиб қолишини аниқладилар.

Ўзбекистоннинг энг йирик экспорт маҳсулотлари олтин, нефть гази, пахта, мева ва мисдир.

Ўзбекистон Хитой, Россия, Туркия, Қозоғистон ва Қирғизистонга маҳсулот сотади. 2021 йилда экспортнинг умумий ҳажми 16,6 миллиард долларни ташкил этади. Ўзбекистон 2019 йилда товарларни сотишдан тушумнинг максимал миқдорини олди – «бошқа мамлакатлар»га сотиш ҳажмининг 3 миллиард долларга кўпайиши ҳисобига.

Ўзбекистон бошқа мамлакатлардан сотганидан кўра кўпроқ сотиб олади. 2021 йилда импорт ҳажми 25,5 миллиард долларни ташкил этган.

Импортнинг энг қиммат маҳсулоти ядро реакторлари, қозонхоналар, асбоб-ускуналар ва механик қурилмалар (буларнинг барчаси расмий статистикада битта банд), иккинчи ўринда ер усти транспорти воситалари туради. Ўзбекистон шунингдек, хизматлар, дори-дармон, қора металлар, ёқилғи, электр машиналари ҳам сотиб олади.

GSP+ тизимининг аъзоси сифатида Ўзбекистон GSP қамраб олувчи маҳсулот турларининг учдан икки қисмидаги тарифларни (ноль тариф деб аталадиган) бекор қилиш орқали стандарт GSP аъзолигига нисбатан қўшимча иқтисодий фойда олади.

GSP+ схемаси Европа Иттифоқи ва Ўзбекистон ўртасидаги савдо айланмасини ошириш учун муҳим қўшимча имконият яратади, шунингдек, қатор муҳим экспорт товарлари (тўқимачилик, кийим-кечак ва пластмасса буюмлари) бўйича тарифлар бекор қилинади.

Туркманистон дунёдаги энг ёпиқ давлатлардан бири. Мамлакатда савдо статистикаси ёпиқ. Биз маълумотларни Иқтисодий мураккаблик обсерваторияси веб-сайтидан топдик, бироқ Туркманистон статистика агентлиги маълумотларига кириш имкони йўқлиги сабабли уларнинг қанчалик тўғрилигини айта олмаймиз.

Мавжуд маълумотларга кўра, Туркманистон асосан газ сотади (экспортнинг 67,8 фоизи, 4,8 миллиард доллар), унинг 97 фоизи Хитойга тўғри келади. Нефть (экспортнинг 11,2 фоизи, 808 миллион доллар) Грузия, Туркия, Ўзбекистон, Кипр, Цингапур, Озарбайжон ва Тожикистонга жўнатилади.

Туркманистон 2010 йилда Хитойга газ сотишни бошлаган, илгари Туркманистон деярли барча газини Украина ва Венгрияга сотарди. Агар 2008 йилда Туркманистон 5,3 миллиард долларлик газ сотган ва унинг 93 фоизи Украинага ҳиссасига тўғри келган бўлса, 2009 йилда Украинага атиги 760 миллион долларлик газ сотилган.

Бунга иккита омил сабаб бўлди: биринчидан, давлатлар газ нархи бўйича келиша олмадилар, иккинчидан, ўзининг РосУкрEнерго компаниясини газ манфаатларини мувофиқлаштирувчи марказ сифатида илгари сурган Россия билан зиддият юзага келди. Туркманистонга янги шартлар ва нархни пасайтириш талаби ёқмади, шу сабабли мамлакат Хитой билан савдо қилишга қарор қилди.

Туркманистон импорти — 3,4 миллиард доллар. Туркманистон энг кўп (18,8%) машиналар, механик қурилмалар ва эҳтиёт қисмларни сотиб олади — булар самолётлар, автомобиллар, симлар, газ турбиналари ва тракторлардир. Асосий сотувчилар Туркия, Хитой, Германия ва Италиядир. Мамлакат фармацевтика маҳсулотларини асосан Хитой, Россия ва Ҳиндистондан сотиб олади. Электр автомобилларини эса — Туркия, Хитой ва Бирлашган Араб Амирликларидан.

Товар экспорт рўйхатида биринчи ўринга чиқиши учун етарли миқдордаги олтинни Тожикистон яқинда сота бошлади. Агар 90- йилларда Тожикистон асосан пахта сотган бўлса, 2000- йилларда алюминий сотган. Олтин 2020 йилда биринчи ўринга чиқди, бу асосан унинг нархи 26% га кўтарилганлиги сабабли.

2017 йилда Тожикистон 1 миллиард долларлик маҳсулот, жумладан, 544 миллион долларлик алюминий сотган. 2017 йилда экспорт 1,4 миллиард долларга етган, шундан алюминий 277 миллион доллар, рух 182 миллион доллар, олтин 157 миллион доллар.

2021 йилда Тожикистон ўз экспортини 2,1 миллиард долларгача оширишга муваффақ бўлди, олтин савдоси эса 2020 йилдаги 781 миллион доллар даражасида қолди. Бу бошқа маҳсулотлар, жумладан, пахта сотишнинг ўсиши фонида содир бўлди.

Олтин Швейцарияга сотилади, 2021 йилда у Гонконг ва Хитойга ҳам етказиб берила бошланди.

Тожикистон олтин сотишдан бунданда кўпроқ даромад олиши мумкин эди, аммо Тожикистондаги олтиннинг 80% дан ортиғи Хитой билан қўшма корхоналар томонидан қазиб олинади. Кўпинча рудалар инвестициялар ёки кредитлар эвазига Хитойга йўл олади.

Тожикистон ва Хитойнинг статистик маълумотлари ўртача икки баравар фарқ қилади. Қозоғистон ва Қирғизистонда бўлгани каби, Тожикистон расмийлари буни турли ҳисоб-китоб усуллари билан изоҳлайдилар (аввалроқ таъкидлаганимиздек, Қозоғистонда буни сўнгги пайтларда ёлғон транзит деб тушунтира бошлашди).

Мутахассислар эса бу фарқ божхонадаги коррупция туфайли юзага келганини таъкидлайди.

Тожикистон президенти Имомали Раҳмон бу бўшлиқ контрабанда туфайли юзага келганини тан олди. Бу ерда энг ёрқин мисол сифатида Душанбе-1 божхона терминалининг 32 ёшли раҳбари Шаҳбоз Ражабзода билан боғлиқ вазиятни келтириш мумкин. 2019 йил май ойида Эмомали Раҳмон уни расман коррупцияда айблаб, ўғирланган маблағларни давлатга қайтаришни талаб қилган эди.