ЎРТА ОСИЁ ВА ҚЎШНИЛАР (1-ҚИСМ)
МИНТАҚАДА САВДО
Марказий Осиёнинг вазияти ўзига хос. У дунёдаги энг йирик геосиёсий кучлар манфаатларининг тўқнашуви майдони бўлган муҳим (ва баъзи масалаларда қитъа учун асосий) минтақадир. Ўзингиз хулоса чиқаринг.
– Хитой ва Европа* саноатлари фаолияти Марказий Осиёнинг фойдали қазилмалари етказиб берилишига боғлиқ.
– Марказий Осиёда шаклланган ўзига хос божхона режими дунёдаги энг йирик кулранг импорт зоналаридан бирини юзага келтиради.
– Марказий Осиё АҚШ, Саудия Арабистони, Ғарбий Европага келаётган одамлар оқими билан таққосланадиган энг катта миграция коридорини юзага келтиради.
*Украинадаги ҳарбий ҳаракатлар туфайли минтақанинг Европа Иттифоқи учун аҳамияти янада ошди.
…бошқа томондан, Марказий Осиё давлатлари ўз фуқаролари ҳаёти учун муҳим қарорлар қабул қилишда мустақилликдан деярли бутунлай маҳрум бўлган.
Минтақадаги барча мамлакатлар минглаб кўринмас иплар билан боғланганга ўхшайди. Кўпинча бу боғлиқликлар бутунлай кўринмас ва ҳатто тушунарсиз. Бу ипларни (ҳеч бўлмаганда оддий фуқаролар) имконсиз, шу билан бирга эътиборсиз қолдириб бўлмайди.
Уларни эътиборсиз қолдириб минтақа ҳукуматлари йирик авторитар қўшнилар билан иқтисодий инқироз, инқилоблар, санкциялар ва божхона урушларига дучор бўлиш хавфи бор.
Бу қандай ишлайди?
Марказий Осиё геосиёсатига қандай алоқалар таъсир қилади?
Бу сондаги мавзу:
Меҳнат миграцияси
Лойиҳанинг муҳим қисми бу жараёнлар оддий одамлар ҳаётига қандай таъсир қилишини тушунишдир.
Меҳнат миграцияси
«Сен қаерда эдинг?»
Бишкеклик 37 ёшли Жилдиз узоқ йиллардан бери Россияда ишлаб келган. У 2007 йилда, Туризм академиясида тўртинчи курсда ўқиб юрганида кетишга қарор қилди – отаси ишсиз қолди, сингиллари университетга ўқишга кирди, оилада пул йўқ эди.
Шу вақтгача у Россияни пул топадиган давлат деб ҳисобламаган, аммо бошқа жойда унга жойлашишга ёрдам берадиган танишлари йўқ эди. Москвада синфдоши шундай одам бўлиб чиқди.
Қиз кўпроқ пул ишлаб, Бишкекда кафе очишни режалаштирганди. Аммо вақт ўтиши билан режалар ўзгарди.
– Мен ҳам барча муҳожирлар каби поездда бордим. Йўл узоқ, турли ҳикояларга тўла эди. Орамизда «қуёнлар» бор эди — бепул йўловчилар, – деб эслайди Жилдиз. – Ҳеч қандай қўрқув йўқ эди. Вазиятни поезд Қозон темир йўл вокзалига етиб келганида ва «Тайёрланинг, тез орада тушиш бошланади» деб эълон қила бошлашганида.англадим. Мен «агар дугонам келмасачи, қаерга бораман?», деб ўйладим. Мен ўзимнинг қўрқувим ва хавф-хатаримга қарама қарши ҳаракатландим. Ўша пайтда мен жуда ёш ва бақувват бўлган бўлсам керак.
Жылдызга омад кулиб боқди. Дугонаси келди. Икки кундан кейин қиз ўзининг биринчи ишини топди, бу ажабланарли эди, чунки тегишли ҳужжатларсиз кўплаб мигрантлар узоқ вақт давомида жой топа олмайдилар. Бу бироз айёрлик ва маҳорат талаб қилди.
— Ҳамма ҳайрон бўлди: «Биз анчадан бери ҳужжатсиз буни уддалай олмаймиз». Мен дарҳол компьютерга ўтирдим ва Интернет қидирув тизими орқали иш қидира бошладим. Ва топилди. Бу шаҳарнинг бошқа қисмида жойлашган кафе эди, эгалари арманлар эди, мен официант бўлиб ишга кирдим. Ўша пайтда менга ишлаш учун рухсатнома керак эди, менда эса у йўқ, лекин мен бориб, мен аллақачон [рухсатнома] тайёрлатяпман ва ҳамма нарса деярли тайёр, мени ишга олишингиз мумкин, деб ёлғон гапирдим. Эҳтимол, улар менинг ишончли гапирганимни кўриб дарҳол қабул қилишгандир. Мен у ерда эрталаб соат 10 дан кечки 8 гача ишладим. Биз сменада ишладик, иш тугагач метрога улгурар эдик. Мен у ерда бир оз ишладим, тахминан бир ой, кейин кунора ишланадиган иш топдим ва у ерда маош икки баравар кўп эди. Мен у ерда официант эдим. Эгалари ҳам арманлар, уларнинг иккита жойи бор эди — бирида ресторан, иккинчисида спорт бар жойлашган. Одамлар футбол томоша қилиш учун келишарди, контингент енгил эди.
Бир ой ўтгач, қиз ярим кунлик иш топди — у бильярд залига маркер бўлиб ишга кирди. Дам олиш учун деярли вақт қолмади. Жылдыз олти ой шу режимда яшади. Бу мигрантлар орасида кам учрайдиган ҳолат эмас.
– Аёлларимиз бир ишда эмас, бир нечта ишда ишлайди. Мен ишлаган жойда фаррошимиз бор эди, у эрталаб театрда, тушдан кейин биз билан, кечқурун бошқа жойда ишларди.
Ушбу ўн йил давомида Жылдыз турли ролларда ва компанияларда бўлди. У диспетчер бўлиб ишлашга таклиф қилган аёл билан муваффақиятли танишганидан сўнг фаолият соҳасини умумий овқатланишдан ўзгартирди. Ўшандан бери мавжуд бўш иш ўринлари кўпайди – қиз менежер, СММ мутахассиси бўлиб ишлади, реклама эълонлари жойлаштириладиган диаспора газетасини очди.
–Мен Қирғизистонда иш ҳам қидирмадим, чунки Москвадаги маошлардан кейин мен кичик маош учун ишлашни хоҳламайман, – дейди аёл.
Бу ўн йил давомида қиз вақти-вақти билан Қирғизистонга қайтиб келди ва у ерда турмушга чиқди ва беш нафар фарзанд туғди. Жылдызнинг айтишича, кейинги сафар Россияга ишлаш учун эри билан кетган. Унинг таъкидлашича, Россияга ишлашга боришга қарор қилганидан 80 фоиз мамнун. 20 фоиз эса эри ва ўзи икки йил давомида ёлғиз қолдирган болалари олдида айбдорлик ҳисси.
— Эрим билан кетганимизда болаларимиз 3 ва 2 ёшда эди. Ҳозир эса улар аллақачон ўсмирлар ва муаммолар сезила бошлаган. Катта қизим гоҳида: «Кетдинг, бизни ташлаб кетдинг. Қаерларда эдинг?», – дейди. Ҳозир ҳаммаси яхшиланган, лекин танишларимдан биламанки, уларнинг болалар билан муносабатлари мураккаб. Биз мигрантларнинг биринчи оқими эмасмиз – менимча, биринчи оқим аллақачон турмуш қурган муҳожирларнинг фарзандлари ва у ерда ҳам муаммолар сезилади, барча жамоат жойларида мен бир-бирига мутлақо бегона бўлиб қолган ота-оналар ва болалар ҳақидаги ҳикояларни ўқийман. Бу ҳақиқатан ҳам муаммо. Ҳозир қанча болалар ота-онасиз қолмоқда? Ҳозирча бу сезилмайди. Орадан 17 йил ўтди ва мен нима хато қилганимизни англадим.
Етти йил олдин Жылдыз бутунлай Қирғизистонга қайтиб келди. Бу отасининг касаллиги туфайли содир бўлди. Аёл қайтиб келганидан афсусланмайди. Жылдыз турмуш ўртоғи билан биргаликда болалар маҳсулотлари дўконини очди, унинг бешта филиали бор.
– Бошида қийин эди. Улар қайтиб келганларидан сўнг икки йил ўтгач янги йўлларни излай бошладилар, шундан бери ортга қайтишдан умуман маъно йўқ.
Муҳожирлар Қирғизистонда мамлакатнинг айрим ҳудудлари ҳаётини яхши томонга ўзгартиришга қодир бўлган муҳим (шу жумладан молиявий) кучдир. Аммо уларга халқ ташаббусларини бирлаштириш ва йўналтиришга қодир бўлган дўстона давлат тузилмалари шаклидаги тартибга солиш омили жуда етишмайди. Шу билан бирга, миграция, барча молиявий даромадларига қарамай, унинг жараёнларида иштирок этаётган Қирғизистоннинг барча аҳолиси учун ўзига хос маданий ва авлодлар шокидир.
МЕҲНАТ МИГРАЦИЯСИ
ЎЗАРО ИҚТИСОДИЙ БОҒЛИҚЛИК
Марказий Осиё давлатларидан меҳнат миграцияси дунёдаги энг катта миграция коридорларидан биридир. Россия Федерацияси Ғарбий Европа мамлакатлари, Саудия Арабистони ва АҚШ билан бир қаторда муҳожирларни жалб қилишнинг глобал марказидир.
2020 йил инқирозидан олдин Россия Федерациясига ҳар йили 15-16 миллион хорижий фуқаролар ташриф буюрган. Уларнинг камида 30 фоизи мамлакатга ишга жойлашиш мақсадида келган.
2020 йил инқирозидан олдин Россия Федерациясига ҳар йили 15-16 миллион хорижий фуқаролар ташриф буюрган. Уларнинг камида 30 фоизи мамлакатга ишга жойлашиш мақсадида келган.
Бу Марказий Осиё мамлакатлари учун мигрантлар пул ўтказмаларига қарамликнинг ўзига хос ва ўта муҳим омилини шакллантирди. Шундай қилиб, Қирғизистон учун муҳожирларнинг пул ўтказмалари бутун давлат бюджетидан муҳимроқ ва ЯИМнинг 30% дан ортиғини ташкил қилади. Россия Федерациясидан трансферлар минтақанинг бошқа давлатлари учун ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Марказий Осиё давлатлари Россияга меҳнат муҳожирларининг асосий етказиб берувчилари ҳисобланади. У ерга асосан Қирғизистон, Ўзбекистон ва Тожикистондан боришади. Мутахассислар меҳнат миграциясига сабаб сифатида ишсизликнинг юқорилиги ва иш ҳақининг пастлигини кўрсатади.
Россия ва мигрантлар келаётган мамлакатларнинг статистика қўмиталари ва муассасалари меҳнат муҳожирлари сони тўғрисида турли хил маълумотлар беради.
Шундай қилиб, Ўзбекистон Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги маълумотларига кўра, 2021 йилда Россиядаги ўзбекистонлик меҳнат муҳожирлари сони 1 миллион 36 минг 305 нафарни ташкил этса, Россия статистика хизмати маълумотларига кўра, 2021 йилда 4 миллион 519 минг 618 нафар Ўзбекистон резиденти миграция рўйхатига олинган.
ЕОИИ ташкил этилгандан сўнг Россия миграция органларида рўйхатдан ўтган, ишлаш мақсадида келган муҳожирлар сони икки баравар кўпайди. Таъкидлаш жоизки, бу ерда нафақат имтиёзлар қўлланила бошланган ЕОИИ мамлакатлари (ЕОИИ мамлакатлари фуқаролари патентсиз ишлашлари мумкин, мамлакатда бўлиш муддати ҳам узайтирилган), балки ЕОИИга кирмайдиган Ўзбекистон катта роль ўйнади, 2016 йилдан бери бу мамлакатдан келганлар сони 3 миллион кишига ошди.
Мутахассисларнинг фикрича, фарқни бир хил одамларнинг бир неча марта саналиши билан изоҳлаш мумкин — улар йил давомида кириб-чиқиши мумкин.
Ўзбекистон ЕОИИга қўшилмаганига қарамай, Россия Федерацияси ва Ўзбекистон «мамлакат ҳудудида бўлиш тартиби тўғрисида» ўзаро келишувлар тузиб, рўйхатдан ўтмасдан бўлиш муддатини 15 кунга (одатий муддат 7 кун) оширмоқда.
Ўзбекистон ЕОИИга кирмасдан меҳнат муҳожирлари алмашинуви соҳасида сезиларли муваффақиятларга эришди. Эслатиб ўтамиз, бундан ўн йил аввал Ўзбекистон ҳукумати мигрантлар пулига қарамликни бутунлай йўқ қилиш истагини билдирган эди. Шу мақсадда Ўзбекистонда аҳоли жон бошига тўғри келадиган ялпи ички маҳсулотнинг сезиларли ўсишига эришиш режалаштирилган.
Ўзбекистон ҳукумати «2030 йилгача Ўзбекистонни таркибий ўзгартириш ва иқтисодий ривожлантириш стратегияси» (Стратегия-2030) деб номланган ривожланиш дастурини ишлаб чиқишни мақсад қилган. Ушбу стратегия доирасида иқтисодий ўсишни жадаллаштириш ва аҳоли жон бошига ялпи миллий даромадни 2012 йилдаги 1700 доллардан 2030 йилда камида 4000 АҚШ долларига, яъни ўрта даромадли мамлакатлар гуруҳининг юқори сегменти даражасига кўтариш режалаштирилган. Стратегия-2030 мақсадларига эришиш бевосита Ўзбекистон фуқаролари учун сифатли иш ўринлари яратилишига боғлиқ. Ушбу стратегия қашшоқликни йўқ қилиш ва ўрта синфни кенгайтиришга қаратилган.
“Шимолий ва Марказий Осиёда миграция ва малака муаммолари” ҳисоботи
Бугун шуни айтишимиз мумкинки, Ўзбекистон ҳукумати нафақат бу режалардан бутунлай воз кечди, балки Россия билан миграция алмашинувини глобал, доимий ривожланаётган бизнес-лойиҳага айлантирди.
Россия статистика хизмати маълумотларига кўра, 2021 йилда Россия Федерациясига иш топиш мақсадида 9 миллион 530 минг 934 киши келган, уларнинг 84 фоизи Марказий Осиё давлатларидан. Энг кўп меҳнат муҳожирлари Ўзбекистондан 4 519 618 киши, Тожикистондан 2 439 198 киши ва Қирғизистондан 884 133 киши, Қозоғистондан 163 938 киши келган.
Жаҳон банкининг 2021 йил учун (Миграция ва тараққиёт ҳисоботи) маълумотларига кўра, Қирғизистон ва Тожикистон муҳожирлар томонидан мамлакатга пул ўтказмаларининг энг кўп улушига эга бўлган беш давлат қаторига киради.
Ливан биринчи, Того иккинчи, Тожикистон учинчи ва Қирғизистон тўртинчи ўринни эгаллади.
Қирғизистонда 12 йил давомида мигрантлар юборган пул ўтказмаларининг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 25,3 фоиздан камаймади ва ўртача 12 йил ичида пул ўтказмалари ЯИМнинг 29 фоизини ташкил этди. Қирғизистон ялпи ички маҳсулотидан пул ўтказмаларининг энг катта улуши 2021 йилга тўғри келган – ўшанда ялпи ички маҳсулот 8,5 миллиард доллар бўлган мигрантлар мамлакатга 2,7 миллиард доллар ўтказган. Энг кичик улуш 2015 йилда бўлган — 6,6 миллиард доллар ялпи ички маҳсулот билан мигрантлар 1,6 миллиард доллар ўтказган. Кейин Россиядаги валюта инқирози фонида Қирғизистонда пул ўтказмалари ҳажми 25 фоизга, Тожикистонда 33 фоизга, Ўзбекистонда 48 фоизга қисқарди.
2009-2019 йилларда мигрантлар мамлакатга 19 миллиард доллар ўтказган, бу экспортдан кўп. Ушбу трансферларнинг 82 фоизи Россиядан келади.
*Жаҳон банкининг қайд этишича, Россиядан пул ўтказмаларининг мамлакатлар бўйича улуши ҳақидаги маълумотлар Россия Марказий банки маълумотларидан олинган бўлиб, Қирғизистон Республикаси мисолида бу кўрсаткич 82 фоизни ташкил этади, бу Қирғизистон Республикаси Миллий банки томонидан хабар қилинган 71 фоиз улушдан юқоридир.
Умуман олганда, Марказий Осиёнинг 2022 йилгача бўлган миграция оқимлари Россия Федерациясининг иқтисодий тузилмалари томонидан ёпилиб, шимолий қўшнига кучли молиявий қарамликни шакллантирганини айтишимиз мумкин.
ЕОИИ келишувлари (асл режага кўра) Россияга доимий ишчи кучи оқимини таъминлайдиган механизм бўлиши керак эди. Бу Қирғизистон мисолида яхши ишлади.
Тожикистонда 2021 йилда Жаҳон банки маълумотларига кўра, пул ўтказмаларининг ЯИМдаги улуши 33,4 фоизни ташкил қилган. 20 йил давомида пул ўтказмалари улушининг максимал даражаси 2008 йилга тўғри келди — ЯИМнинг 44,1 фоизи, 2009 йилда у кескин пасайди ва 2011-2013 йилларда деярли аввалги даражасига қайтди. 2013 йилдан кейин 26,7-29,7% гача барқарор пасайиш кузатилди.
Доллар ҳисобида Тожикистон резидентлари томонидан амалга оширилган пул ўтказмалари ҳажми 2013 йилда максимумга етган ва 3,7 миллиард долларни ташкил этган бўлса, 2021 йилда бу миқдор 2,92 миллиард долларни ташкил қилган.
Доллар ҳисобида Тожикистон резидентлари томонидан амалга оширилган пул ўтказмалари ҳажми 2013 йилда максимумга етган ва 3,7 миллиард долларни ташкил этган бўлса, 2021 йилда бу миқдор 2,92 миллиард долларни ташкил қилган.
Ўтказмалар миқдори давлатнинг бутун йиллик товар ва хизматлар экспорти учун оладиган суммасидан анча юқори. 2021 йилда бу кўрсаткич экспортга нисбатан 204,8 фоизини ташкил этган.
Жаҳон банки маълумотларига кўра, Россиядан пул ўтказмалари ҳажми — 58%, Россия банки маълумотларига кўра — 61,4%.
Бир кишига тўғри келадиган пул ўтказмаларининг энг юқори кўрсаткичи Кирғизистонга — 416 доллар ва Тожикистонга — 299 доллар тўғри келади.
Ўзбекистон меҳнат миграцияси ва улардан пул ўтказмаларининг юқори суръатларига қарамай, ялпи ички маҳсулотда пул ўтказмалари улуши салмоқли улушга эга бўлган давлатлар қаторига киритилмаган. Бу ялпи ички маҳсулотдаги сезиларли фарқ билан боғлиқ. Агар Қирғизистон ва Тожикистонда ЯИМ (2021) мос равишда 8,5 ва 8,7 миллиард доллар даражасида бўлса, Ўзбекистонда ялпи ички маҳсулот 69,2 миллиард долларни ташкил этади.
«Юқори ишсизлик ва давлат бюджетидаги катта дефицит туфайли Марказий Осиёнинг бу мамлакатлари ички талабни қўллаб-қувватлаш учун давлат харажатларини кўпайтиролмайди ва чет элдан пул ўтказмаларига қаттиқ боғлиқдирлар», деб таъкидлайди Жаҳон банки таҳлилчилари Миграция ва тараққиёт ҳисоботида.
Юқори кўрсаткичлар қабул қилувчи мамлакатга қарамликни кўрсатади. Марказий Осиё ва Россия ўртасидаги миграциянинг ўзаро таъсирида, Россия билан муносабатларнинг совуқлашиши вазиятида (айни вақтда Россиянинг ўзи меҳнат муҳожирлари шаклидаги ишчи кучига муҳтож) Россия томонида қўшимча босим воситалари пайдо бўлади.
Масалан, Қирғизистонда мигрантлар мамлакатнинг йиллик бюджети билан солиштирганда (дарвоқе, Қирғизистоннинг йиллик бюджети пул ўтказмалари ҳажмидан камроқ) шунчалик кўп даромад оладики, давлат мигрантларга қўшимча сармоя манбаи сифатида қарайди.
Вақти-вақти билан қайтиб келган меҳнат муҳожирлари камбағаллар учун уй ва кўприклар қуриб беради. 2019 йилда мигрантларнинг пуллари ҳам мамлакат инфратузилмасини ривожлантириш учун ишлай бошлади – ҳукумат меҳнат муҳожирларидан махсус яратилган ривожланиш фондларига пул ўтказишни сўради. Мазкур фондлардан бири миллион долларга яқин маблағ тўплади. Бу маблағ эвазига бешта болалар боғчаси, олтита спорт зали қурилиб, тўрт километр асфальт ётқизилди.
Халқаро Меҳнат Ташкилотининг 2018 йилдаги маълумотларига кўра, дунёда 164 миллион меҳнат муҳожирлари бор, уларнинг 58 фоизи эркаклардир. Меҳнат муҳожирлари ёки инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи ташкилотлар мигрантлар ҳуқуқларининг мунтазам равишда бузилиши ҳақида хабар беришлари кам учрайдиган ҳолат эмас. Ҳуқуқларнинг бузилишининг энг кенг тарқалган ҳолати меҳнат шартномасисиз иш деб аталади. Бундай ҳолда, иш берувчи ходимни иш ҳақини тўламасдан ишдан бўшатиши мумкин.
Айрим ҳолларда меҳнат миграциясининг Марказий Осиё давлатларидаги ички жараёнларга салбий таъсирини тахмин қилишимиз мумкин. Келинг, ушбу иккита диаграммани таққослайлик.
Мактаб битирувчилари сони деярли ўзгармаган ҳолда, ҳар йили Қирғизистонда яшовчи ёшларнинг тобора камроқ қисми олий маълумот олмоқда.
Бу пасайиш жуда сезиларли – 2016 йилдаги 52 мингдан 2021 йилда 35 минггача. Ўрта махсус ўқув юртлари битирувчилари сони эса, аксинча, ортиб бормоқда — айни даврда 90 мингдан 98 минг нафарга. Яъни, Россия Федерацияси меҳнат бозорларида талаб қилинмаган олий маълумотли ёшлар сонининг камайиш тенденцияси борлиги аниқ.
Расмийларнинг мазкур вазиятга ўз изоҳлари бор. Уларнинг фикрича, муаммо Қирғизистон ички меҳнат бозорида олий маълумотли одамлар учун иш ўринлари етарли эмаслигида.
«Олий ўқув юртларимизда 230 мингга яқин, ўрта касб-ҳунар таълими тизимида 93 минг, бошланғич касб-ҳунар таълими тизимида 32-35 минг нафарга яқин талаба таҳсил олади. Кўпчилик олий маълумотлиларга меҳнат бозорида талаб йўқ. Улар ошпаз, сартарош ва ҳоказо бўлиш учун бошқа мутахассисликлар бўйича қайта тайёрлаш қисқа муддатли курсларига келади».
Гульнур Мамырова
Қирғизистон Республикаси Таълим ва фан вазирлигининг Бошланғич касб-ҳунар таълими бошқармаси бошлиғи
Бу тушунтириш ҳам эътиборга лойиқдир. Аммо, эслаймизки, ўрганилаётган даврда (2016-2021 йиллар) Қирғизистондан Россия Федерациясига борган меҳнат муҳожирлари сони 300 мингдан 800 мингга етди, яъни бу ўсиш биз ҳеч қанақасига эътибордан четда қолдириб бўлмайдиган омилдир.
ОРАЛИҚ ХУЛОСА
Марказий Осиёда Россия Федерациясига ёпилган дунёдаги энг йирик миграция коридорларидан бири шаклланди. ЕОИИ келишувлари ҳужжатларни расмийлаштириш ва ушбу иттифоққа аъзо бўлган мамлакатлардан меҳнат муҳожирларининг транзитини осонлаштиришда муҳим роль ўйнайди. ЕОИИ аъзоси бўлмаган Марказий Осиё давлатлари ҳам Россия Федерацияси билан ўз фуқароларининг чегараларни кесиб ўтишлари ва иш топишларини осонлаштирадиган шартномалар тузмоқда. Марказий Осиёнинг 5 давлатидан 3 тасида меҳнат миграцияси давлат бюджетини тўлдиришда муҳим омил ҳисобланади. Меҳнат миграцияси Марказий Осиё давлатларининг ички сиёсатига сезиларли таъсир кўрсатмоқда. Минтақанинг баъзи мамлакатларида фақат собиқ метрополия иқтисодиётига хизмат қилиш учун иқтисодий йўналтирилган ишчиларнинг бир неча авлодлари етишиб чиқди.
Материал Хадиша Акаева, Болот Сатаркулов, Илья Бароховкий, Адиль
Турдукулов, Галым Агелеуовдан иборат «НИТИ» лойиҳаси гуруҳи
томонидан тайёрланган.
Турдукулов, Галым Агелеуовдан иборат «НИТИ» лойиҳаси гуруҳи
томонидан тайёрланган.
648 всего, 6